Στο πλαίσιο της διαβούλευσης σχετικά με τη κατάρτιση των στρατηγικών σχεδίων ανά νησί της Περιφέρειας Β.Αιγαίου – απαραίτητης προϋπόθεσης ώστε να ικανοποιηθούν οι προϋποθέσεις που βάζει η ΕΕ για τις δράσεις τοπικής ανάπτυξης και να μεγιστοποιηθούν οι συνέργειες μεταξύ των διαφόρων επιχειρησιακών προγραμμάτων– η ΣΥΜΠΑΡΑΤΑΞΗ ΠΟΛΙΤΩΝ κατάθεσε τις προτάσεις της τόσο σε ότι αφορά τον τρόπο που πρέπει να προχωρήσει η διαβούλευση όσο και για τις αρχές που πρέπει να διαπνέουν τα σχέδια αυτά.
Αν και ο Ν.3852/10 θέσπισε για πρώτη φορά την υποχρεωτικότητα του στρατηγικού και επιχειρησιακού σχεδιασμού στην αυτοδιοίκηση, η αναγκαιότητα του δεν έγινε αντιληπτή από τους εμπλεκόμενους, ενώ οι εγγενείς αδυναμίες σε στελεχιακό δυναμικό οδήγησαν στην απαξίωση της σημαντικής αυτής μεταρρύθμισης. Αποτέλεσμα είναι να συνεχίζεται σε εθνικό και περιφερειακό/τοπικό επίπεδο σε μεγάλο βαθμό η υλοποίηση έργων όχι με βάση κάποια προτεραιοποίηση αναγκών που έχει προκύψει από κάποιο σχέδιο, αλλά με βάση τις παρουσιαζόμενες ευκαιρίες χρηματοδότησης. Αυτή η πρακτική επιβραβεύεται σε μεγάλο βαθμό από το κεντρικό κράτος – που χειρίζεται άμεσα το μεγαλύτερο τμήμα των εθνικών και κοινοτικών πόρων και έμμεσα το σύνολο τους- αφού μέσα από τις εγκυκλίους του και τα προγράμματα που διαχειρίζεται το ίδιο (πχ. προγράμματα αυτοδιοίκησης όπως το Αντώνης Τρίτσης, τομεακά προγράμματα ΕΣΠΑ) δίνει προτεραιότητα στην απορρόφηση των πόρων και όχι στην επίτευξη αναπτυξιακών στόχων. Ετσι επιτυγχάνεται ο πολιτικός και επικοινωνιακός στόχος «κάναμε έργα, φέραμε εκατομμύρια στον τόπο», αλλά δεν αντιμετωπίζονται διαρθρωτικά προβλήματα.
Η αλλαγή προσέγγισης σημαίνει ότι υπάρχει όραμα για τον τόπο, στρατηγικός σχεδιασμός με αναπτυξιακούς στόχους ο οποίος θα γίνει προσπάθεια να υλοποιηθεί σε βάθος χρόνου μέσα από την αξιοποίηση των εθνικών και κοινοτικών επιχειρησιακών προγραμμάτων και όχι το αντίθετο, δηλαδή ότι προτεραιότητα είναι η αξιοποίηση/απορρόφηση των πόρων.
Η σημερινή συγκυρία είναι μοναδική για να γίνει αυτό το βήμα στη Περιφέρεια Β.Αιγαίου και σε κάθε νησί ξεχωριστά – μετά από την αποδοχή της Επιτροπής Παρακολούθησης του ΠΕΠ Β.Αιγαίου της εισήγησης της Ειδικής Υπηρεσίας Διαχείρισης (ΕΥΔ) ΠΕΠ Β.Αιγαίου να υπάρξουν ολοκληρωμένες παρεμβάσεις ανά νησί – να προσπαθήσουμε όλοι μαζί να βάλουμε προτεραιότητες με βάση τα προβλήματα που θεωρούμε ως πιο σημαντικά και κατά συνέπεια πρώτα στην λίστα για αντιμετώπιση. Είναι μοναδική γιατί:
- Πρέπει να συνταχθούν ταυτόχρονα τρία προγράμματα που έχουν χωρική προσέγγιση: το Leader Αγροτικής Ανάπτυξης, το Leader Αλιείας και το Πρόγραμμα Τοπικής Ανάπτυξης με Πρωτοβουλία Τοπικών Κοινοτήτων (ΤΑΠΤοΚ) για τα μεγάλα νησιά και ΟΧΕ για τα μικρά που μπορεί να είναι από 25 έως 35% του συνόλου των πόρων του ΠΕΠ ανάλογα με τη ποιότητα των στρατηγικών σχεδίων ανά νησί που θα ετοιμαστούν.
- Την ίδια περίοδο τρέχει το υπόλοιπο σκέλος του ΠΕΠ που μπορεί να εξειδικευθεί χωρικά και θεματικά και να καλύψει συγκεκριμένες ανάγκες που θα έχουν αναδειχθεί αλλά δεν θα μπορούν να χρημαδοτηθούν από τα παραπάνω προγράμματα είτε λόγω μη επιλεξιμότητας, είτε λόγω ανεπάρκειας πόρων
- Το Υπουργείο Ανάπτυξης έχει ξεκινήσει τη διαδικασία της μετεξέλιξης του Προγράμματος Δημοσίων Επενδύσεων (ΠΔΕ) σε Περιφερειακό Πρόγραμμα Ανάπτυξης (ΠΠΑ) που χρηματοδοτείται από εθνικούς πόρους και ενοποίησης όλων των χρηματοδοτικών εργαλείων που διαθέτουν Υπουργεία και Περιφέρειες σε ένα ενιαίο σύστημα καταγραφής και παρακολούθησης, γεγονός που υποβοηθά τους φορείς να σχεδιάζουν. Στο πρόγραμμα αυτό θα μπορούσαν να ενταχθούν έργα και δράσεις μη επιλέξιμες από τα κοινοτικά προγράμματα.
- Υπάρχει ο απροσδιόριστος σε περιεχόμενο και κατανομή κορβανάς του Ταμείου Ανάκαμψης που μπορεί να χρηματοδοτήσει κάποια κρίσιμα έργα.
Νέες χρηματοδοτικές ευκαιρίες προκύπτουν και θα προκύπτουν συνεχώς (πχ. GR-eco islands, ενεργειακή μετάβαση) αρκεί οι φορείς να έχουν σχεδιάσει και ωριμάσει ότι θεωρούν προτεραιότητα. Επομένως ζητείται να υπάρξει μια στρατηγική που να καλύπτει όλα τα χρηματοδοτικά εργαλεία με βάση τις γενικές προτεραιότητες που θα τεθούν στο κάθε νησί χωριστά. Η κατανομή των προτάσεων ανά χρηματοδοτικό εργαλείο είναι τεχνικό θέμα και δεν πρέπει να απασχολεί τον υποψήφιο επενδυτή, ιδιώτη ή κρατική οντότητα, αλλά τον φορέα διαχείρισης του και τη Περιφερειακή Αρχή που οφείλει να συντονίσει την όλη προσπάθεια. Στη συγκεκριμένη περίπτωση υπάρχουν χρηματοδοτήσεις και από τα 4 βασικά ευρωπαϊκά Ταμεία (Αγροτικής Ανάπτυξης, Αλιείας, Κοινωνικό, Περιφερειακό) και η κατανομή φαίνεται ευκολότερη, ενώ στη περίπτωση που μια δράση είναι υψηλής προτεραιότητας αλλά δεν μπορεί να καλυφθεί από τα προγράμματα αυτά, μπορεί, όπως έχουμε τονίσει, να διερευνηθούν άλλες πηγές χρηματοδότησης από εθνικούς ή κοινωνικούς πόρους.
Το κρίσιμο στοιχείο είναι να προσδιοριστούν τα σημαντικά προβλήματα και οι αιτίες τους έτσι ώστε να εντοπιστούν οι προτεραιότητες στις παρεμβάσεις και όλα αυτά να συνδεθούν σε ένα όραμα για το αύριο. Το παρακάτω σχήμα δίνει μια εικόνα πως οφείλει να γίνεται η ανάλυση της παρούσας κατάστασης ξεκινώντας από το αν ικανοποιείται ο στόχος της Βιώσιμης Ανάπτυξης και γιατί όχι, ποιες δράσεις πολιτικής πρέπει να γίνουν ώστε να φέρουν τα ζητούμενα αποτελέσματα και να ικανοποιήσουν τους στόχους βελτιώνοντας τη κατάσταση.
Είναι η αναπτυξιακή καθυστέρηση (υστέρηση στον δείκτη κκ ΑΕΠ) που οδηγεί, σε συνδυασμό με το χαμηλό επίπεδο υπηρεσιών δημοσίου συμφέροντος, σε δημογραφική συρρίκνωση (μείωση πληθυσμού, αρνητική φυσική κίνηση, γήρανση πληθυσμού); Αν ναι να δούμε πως με αυτά τα προβλήματα βάζουμε προτεραιότητες και αναζητούμε τις καταλληλότερες δράσεις για επενδύσεις για την ανάπτυξη επιχειρήσεων, υποδομών, ανθρώπινου κεφαλαίου, φυσικού κεφαλαίου.
Σε ποιο πλαίσιο όμως πρέπει να κινηθούν οι επενδύσεις αυτές ώστε να είναι αποδοτικές στη συγκεκριμένη περιοχή; Ένα κρίσιμο ερώτημα που συνήθως δεν τίθεται και αντιγράφονται άκριτα καλές πρακτικές άλλων περιοχών με διαφορετικά χαρακτηριστικά ή σε άλλες περιπτώσεις, παλιές πρακτικές του ίδιου του τόπου θεωρείται ότι μπορούν να επαναληφθούν με επιτυχία (πχ. να γίνουν τα νησιά αυτάρκη σε αγροτικά προϊόντα) έστω και αν οι εξωτερικές αλλά και οι εσωτερικές συνθήκες έχουν αλλάξει.
Οι άξονες που θα επιλεγούν οφείλουν να βασίζονται σε μια ευρύτερη προσέγγιση της ελκυστικότητας των διαφορετικών περιοχών με εξειδίκευση στα νησιά. Αυτή η προσέγγιση υποστηρίζει ότι οι επιχειρήσεις για να εγκατασταθούν και να ευδοκιμήσουν σε μια περιοχή πρέπει να βρουν εκεί κάποια χαρακτηριστικά που αφορούν τους κατάλληλους για τη παραγωγή τους πόρους, τη προσπελασιμότητα, το ανθρώπινο δυναμικό, κλπ, ενώ οι κάτοικοι αναζητούν κατάλληλη εργασία, κοινωνικές υποδομές, κατοικία, ασφάλεια κλπ.
Με βάση αυτό το γενικό πλαίσιο προσδιορίσαμε ότι στα νησιά συνολικά αλλά και αυτά του Β.Αιγαίου ειδικότερα θα πρέπει, για να γίνουν ελκυστικά, να επενδύσουν σε 3 άξονες με βάση τα χαρακτηριστικά τους:
- Παραγωγή με έμφαση στη αξιοποίηση των τοπικών φυσικών, πολιτιστικών και παραγωγικών χαρακτηριστικών τους για παραγωγή προϊόντων και υπηρεσιών ποιοτικών και με προστιθέμενη αξία (ποιοτικά νησιά)
- Διαχείριση του περιβάλλοντος με στόχο να ενισχυθεί η ανθεκτικότητα των νησιών προστατεύοντας τους περιορισμένους πόρους τους (γη, νερό, τοπίο, βιοποικιλότητα) που βρίσκονται κάτω από μη βιώσιμη χρήση σε συνδυασμό με τη κλιματική αλλαγή (πράσινα νησιά)
- Εξασφάλιση υποδομών και υπηρεσιών δημοσίου συμφέροντος (υγεία, παιδεία, ενέργεια, συνδεσιμότητα, επικοινωνίες κλπ) ενός ελάχιστου επιπέδου σε σχέση με ότι συμβαίνει στην ηπειρωτική χώρα για να συγκρατήσουν ή να έλξουν επιχειρήσεις και πληθυσμό (νησιά ίσων ευκαιριών). Για παράδειγμα πληρούνται οι προϋποθέσεις να έρθουν digital nomads στα νησιά και γιατί πάνε Αθήνα ή Κρήτη;
Εχοντας θεωρήσει ότι τα νησιά του Β.Αιγαίου είναι, εκ των αναπτυξιακών και δημογραφικών αποτελεσμάτων τους, νησιά χαμηλής ελκυστικότητας, διατυπώσαμε -με βάση τις παραπάνω αναπτυξιακές αρχές- ενδεικτικά κάποιους άξονες προτεραιότητας ως απάντηση στα διαπιστωμένα προβλήματα.
Εδώ για να μπορέσουν οι γενικοί αυτοί στόχοι να εξειδικευθούν στις ανάγκες ενός συγκεκριμένου νησιού πρέπει να δοθεί ένα οραματικό περιεχόμενο που να βασίζεται στα χαρακτηριστικά και στη πραγματικότητα του κάθε νησιού ξεχωριστά.
Πως αντιμετωπίζεται η ανυπαρξία του τουρισμού στη Χίο; Πως αντιστρέφουμε την εγκατάλειψη άλλων καλλιεργειών πχ. εσπεριδοειδών; Πως αντιστρέφουμε την υποβάθμιση του Κάμπου, αλλά και την εγκατάλειψη της Β.Χίου (Αμανής και Καραμύλων); Ποιό είναι το όραμα για τη Χίο του αύριο που θα «πατάει» πάνω σε γερές βάσεις; Πως μπορούμε να αξιοποιήσουμε τα διδάγματα από την επιτυχία της μεταμόρφωσης της Ενωσης Μαστιχοπαραγωγών; «Κάν’το όπως η μαστίχα» μπορεί να είναι το σλόγκαν και να ενισχύσουμε την τοπικότητα και τη ποιότητα των παραγόμενων προϊόντων και υπηρεσιών βασιζόμενοι στα ατού (τα σημαντικά κεφάλαια) του νησιού, αφού πρώτα οι ντόπιοι αισθανθούν «περήφανοι» γι’ αυτά. Πιο συγκεκριμένα μπορούν να προταθούν ως άξονες προτεραιότητας:
Α. Μεσαιωνική Χίος: Χαρακτηρίζει το μεγαλύτερο τμήμα του νησιού που με βάση τους ειδικούς έχει τη μεγαλύτερη πυκνότητα σε κάστρα, πύργους, πυργοκατοικίες, βίγλες στην Ελλάδα, και τα μοναδικά κατοικημένα καστροχώρια της νότιας Χίου. Σε αυτούς μπορούν να προστεθούν και οι μοναδικές βυζαντινές εκκλησίες (με κορυφαίο μνημείο τη χαρακτηρισμένη από την UNESCO Νέα Μονή) και να δημιουργηθεί ένα μοναδικό αφήγημα που να συνδεθεί με την ιστορία της μαστίχας, την ναυτοσύνη και τον πλούτο των κατοίκων όπως αποτυπώνεται και στο οικιστικό απόθεμα με τα αρχοντικά του Κάμπου, των Καρδαμύλων, της Χώρας, του Βροντάδου και όχι μόνο.
Η ανάδειξη όλων αυτών των μνημείων με το κατάλληλο αφήγημα και η διασύνδεση τους με μονοπάτια (ήδη κατασκευάζεται ένα μεγάλο δίκτυο που διατρέχει μεγάλο τμήμα του νησιού), τα μοναδικά στοιχεία της φύσης που την μετατρέπουν σε «μυροβόλο» και «πολύχρωμη» (λαλάδες, εσπεριδοειδή, αρωματικά φυτά, μαστίχα, ορχιδέες κλπ), την οινική παράδοση του Οινοπίωνα που αναβιώνει στην Αμανή, την ανάδειξη των τοπικών προϊόντων (το μανταρίνι, τα χερίσια μακαρόνια, τη μαστίχα, τις ρέστες, το ούζο, τα παραδοσιακά γλυκά κουταλιού αλλά και τα καινοτόμα παρασκευάσματα, τα τυριά, τα αρωματικά φυτά, το μέλι κλπ) και της τοπικής γαστρονομίας μέσα από δράσεις όπως το φεστιβάλ κτηνοτροφίας και τη γαστρονομική κοινότητα Χίου (Taste like Chios), τα θερμά νερά των Αγιασμάτων κλπ δημιουργούν μια μοναδική σύνθεση πολιτισμού, περιβάλλοντος και παραγωγικής παράδοσης που θα παρέχει ευεξία στους επισκέπτες και ευζωία στους κατοίκους.
Β. Η ανάδειξη του Ομήρου ως ενός από τους γνωστότερους Ελληνες της αρχαιότητας σε παγκόσμιο επίπεδο μπορεί να δώσει μια διαφορετική διάσταση στο τουριστικό προϊόν του νησιού. Σε συνδυασμό με ανάδειξη της Βιβλιοθήκης Κοραή μπορεί να αποτελέσει τη βάση ενός πολιτιστικού προϊόντος για επισκέπτες με ειδικά ενδιαφέροντα (αρχαία γραμματεία) με την ίδρυση Κέντρου Ομηρικών Σπουδών και προβολής του Ομήρου.
Γ. Ως τρίτο άξονα δεν θα πρέπει να ξεχάσουμε τη θάλασσα (κοινός για όλα τα νησιά) που στη περίπτωση της Χίου παίρνει μια μοναδική έκταση δίνοντας το προσωνύμιο «το νησί της ναυτοσύνης». Η δημιουργία του «Chios Marine forum” που θα συνδυάζει την ανάδειξη της μακρόχρονης παράδοσης (σε διασύνδεση με τα εξειδικευμένα μουσεία) και το σήμερα της ναυτοσύνης με έμφαση στην εκπαίδευση, αλλά και τον ναυταθλητισμό, τις καταδύσεις, τον αλιευτικό τουρισμό αξιοποιώντας με πολλούς τρόπους και τα Ψαρά με τις Οινούσσες. Σε συνδυασμό μάλιστα με ένα σχέδιο λειτουργικών αστικών αναπλάσεων και διάσωσης εμβληματικών κτιρίων που συνδέονται με αυτή θα υπάρξει η αναγκαία αναζωογόνηση στις εκτός πόλης περιοχές και ειδικά στη Βόρεια Χίο.
Νους υγιής εν σώματι υγιή έλεγαν οι πρόγονοι μας και η Χίος μπορεί να είναι ένας κρίκος στο μοναδικό περιδέραιο ευεξίας και ευζωίας που συνθέτουν τα νησιά μας.
Θα μπορούσε να συνοψίσει σε δύο λέξεις το αναπτυξιακό όραμα «Ποιοτικό Αιγαίο – Aegean Quality” και σε δύο σχήματα τους άξονες προτεραιότητας.
Με τα παραπάνω ως αναπτυξιακή προμετωπίδα θα πρέπει να φροντίσουμε ώστε:
(α) οι παρεχόμενες υπηρεσίες δημόσιου συμφέροντος να έχουν το αναγκαίο επίπεδο ώστε να βελτιωθεί η ποιότητα ζωής των κατοίκων με έργα αστικών αναπλάσεων σε συνδυασμό με βιώσιμη αστική και τουριστική κινητικότητα, προσπελασιμότητα με συνδυασμένα μέσα ώστε να εξυπηρετούνται και οι κάτοικοι απομακρυσμένων περιοχών, δημόσιοι χώροι και χώροι αναψυχής και άθλησης, υποδομές πολιτισμού υποδομές παιδείας και υγείας, ηλεκτρονικές δημόσιες υπηρεσίες κλπ)
(β) η διαχείριση των πιέσεων στο περιβάλλον να είναι τέτοια ώστε να διαφυλάσσεται η ανθεκτικότητα του νησιού μέσα από δράσεις που αφορούν την ανάπτυξη ενεργειακών κοινοτήτων αλλά και δράσεων βελτίωσης της ενεργειακής αποτελεσματικότητας κατοικιών και επαγγελματικών κτιρίων, διαχείρισης και ανακύκλωσης χρησιμοποιημένου νερού, βελτίωσης της διαχείρισης στερεών αποβλήτων, έργα διαχείρισης νερού ώστε να αυξηθεί η αυτάρκεια και πρόληψης από πλημμύρες, έργα διαχείρισης δασών για πρόληψη πυρκαγιών, μείωση των αντικειμένων μιας χρήσης με έμφαση στα πλαστικά (πχ. δημιουργία σημείων διανομής καθαρού νερού, εισαγωγή της έννοιας «το ποτήρι του νησιού» κλπ. Η εισαγωγή πρακτικών για την υπεύθυνη επιχείρηση και τον υπεύθυνο πολίτη (τουρίστα και κάτοικο) στοχεύουν στη συμμετοχή τους στη καλύτερη διαχείριση.
(γ) να έχουμε το ανθρώπινο δυναμικό που θα μπορεί να υπηρετήσει αυτό το σχέδιο μέσα από στοχευμένες δράσεις κατάρτισης εργαζομένων, εργοδοτών και ανέργων και ενίσχυσης της αυτοαπασχόλησης και επιχειρηματικότητας (ιδιωτικής και κοινωνικής) που θα έχουν προκύψει μέσα από σχετικές έρευνες
(δ) να στηρίξουμε το ανθρώπινο δυναμικό που βρίσκεται σε αποκλεισμό ώστε να ενταχθεί στη συνολική αναπτυξιακή προσπάθεια του τόπου (πχ. δράσεις κοινωνικής οικονομίας για απασχόληση ατόμων σε αποκλεισμό, ενίσχυση κοινωνικής κατοικίας, επέκταση της βοήθειας στο σπίτι σε άλλες κατηγορίες ατόμων με προβλήματα, στη δημιουργία μονάδων υποστήριξης ατόμων με ειδικές ανάγκες, στήριξη οικογενειών σε φτώχεια-ΤΕΒΑ κλπ). Εδώ θα πρέπει να ζητηθεί η στήριξη του Παρατηρητηρίου Κοινωνικής Ενταξης της ΠΒΑ που οφείλει να έχει εικόνα της κατάστασης που επικρατεί στα νησιά, αλλά και όλων των δομών, τυπικών και άτυπων, δραστηριοποιούνται στο αντικείμενο για να καλύψουν τα μεγάλα κενά που αφήνει το κράτος .
*******************
Με βάση αυτό το πλαίσιο θα πρέπει να ενημερωθούν κατ’αρχή οι ενδιάμεσοι φορείς –Εταιρείες Τοπικής Ανάπτυξης που έχουν αναλάβει τη διαχείριση των ΤΑΠΤοΚ και της ΟΧΕ μικρών νησιών ώστε να «μυηθούν» σε έναν «ενεργό» τρόπο σχεδιασμού που θα ξεπερνά την απλή απαρίθμηση των αξόνων δράσης των προγραμμάτων και των επιλεξιμοτήτων, αλλά να αξιοποιήσουν τη συσσωρευμένη γνώση που έχουν για τα νησιά που δραστηριοποιούνται γεγονός που θα συμβάλει στη σύνταξη ολοκληρωμένων σχεδίων που θα ξεπερνούν τα όρια των επιχειρησιακών προγραμμάτων.
Σε δεύτερη φάση θα πρέπει να «μυηθούν» οι δικαιούχοι και ευρύτερα οι τοπικές κοινωνίες που θα πρέπει να καταλάβουν τι σημαίνει δυνατότητα, προτεραιότητα, συλλογική προσπάθεια και κοινοί στόχοι, ώστε μέσα από τις κατάλληλα οργανωμένες συμμετοχικές διαδικασίες να προκύψουν το όραμα και οι βασικές γραμμές του σχεδίου.
Προφανώς τα παραπάνω δεν φιλοδοξούν να είναι πλήρη και ανελαστικά, αλλά μόνο κατευθυντήριες γραμμές και πλαίσια που θα ενεργοποιήσουν σκέψεις και δράσεις στο διάστημα που απομένει μέχρι τη κατάθεση των ολοκληρωμένων σχεδίων. Στην επόμενη φάση, μετά τις αυτοδιοικητικές εκλογές, θα πρέπει να υπάρξει η εξειδίκευση σε έργα και η συνολική κινητοποίηση για την υλοποίηση τους.
H εκπόνηση των Leader Αγροτικής Ανάπτυξης και Αλιείας και των ΤΑΠΤΟΚ/ΟΧΕ ως ευκαιρία για ολοκληρωμένο στρατηγικό σχεδιασμό ανά νησί
Αν και ο Ν.3852/10 θέσπισε για πρώτη φορά την υποχρεωτικότητα του στρατηγικού και επιχειρησιακού σχεδιασμού στην αυτοδιοίκηση, η αναγκαιότητα του δεν έγινε αντιληπτή από τους εμπλεκόμενους, ενώ οι εγγενείς αδυναμίες σε στελεχιακό δυναμικό οδήγησαν στην απαξίωση της σημαντικής αυτής μεταρρύθμισης. Αποτέλεσμα είναι να συνεχίζεται σε εθνικό και περιφερειακό/τοπικό επίπεδο σε μεγάλο βαθμό η υλοποίηση έργων όχι με βάση κάποια προτεραιοποίηση αναγκών που έχει προκύψει από κάποιο σχέδιο, αλλά με βάση τις παρουσιαζόμενες ευκαιρίες χρηματοδότησης. Αυτή η πρακτική επιβραβεύεται σε μεγάλο βαθμό από το κεντρικό κράτος – που χειρίζεται άμεσα το μεγαλύτερο τμήμα των εθνικών και κοινοτικών πόρων και έμμεσα το σύνολο τους- αφού μέσα από τις εγκυκλίους του και τα προγράμματα που διαχειρίζεται το ίδιο (πχ. προγράμματα αυτοδιοίκησης όπως το Αντώνης Τρίτσης, τομεακά προγράμματα ΕΣΠΑ) δίνει προτεραιότητα στην απορρόφηση των πόρων και όχι στην επίτευξη αναπτυξιακών στόχων. Ετσι επιτυγχάνεται ο πολιτικός και επικοινωνιακός στόχος «κάναμε έργα, φέραμε εκατομμύρια στον τόπο», αλλά δεν αντιμετωπίζονται διαρθρωτικά προβλήματα.
Η αλλαγή προσέγγισης σημαίνει ότι υπάρχει όραμα για τον τόπο, στρατηγικός σχεδιασμός με αναπτυξιακούς στόχους ο οποίος θα γίνει προσπάθεια να υλοποιηθεί σε βάθος χρόνου μέσα από την αξιοποίηση των εθνικών και κοινοτικών επιχειρησιακών προγραμμάτων και όχι το αντίθετο, δηλαδή ότι προτεραιότητα είναι η αξιοποίηση/απορρόφηση των πόρων.
Η σημερινή συγκυρία είναι μοναδική για να γίνει αυτό το βήμα στη Περιφέρεια Β.Αιγαίου και σε κάθε νησί ξεχωριστά – μετά από την αποδοχή της Επιτροπής Παρακολούθησης του ΠΕΠ Β.Αιγαίου της εισήγησης της Ειδικής Υπηρεσίας Διαχείρισης (ΕΥΔ) ΠΕΠ Β.Αιγαίου να υπάρξουν ολοκληρωμένες παρεμβάσεις ανά νησί – να προσπαθήσουμε όλοι μαζί να βάλουμε προτεραιότητες με βάση τα προβλήματα που θεωρούμε ως πιο σημαντικά και κατά συνέπεια πρώτα στην λίστα για αντιμετώπιση. Είναι μοναδική γιατί:
- Πρέπει να συνταχθούν ταυτόχρονα τρία προγράμματα που έχουν χωρική προσέγγιση: το Leader Αγροτικής Ανάπτυξης, το Leader Αλιείας και το Πρόγραμμα Τοπικής Ανάπτυξης με Πρωτοβουλία Τοπικών Κοινοτήτων (ΤΑΠΤοΚ) για τα μεγάλα νησιά και ΟΧΕ για τα μικρά που μπορεί να είναι από 25 έως 35% του συνόλου των πόρων του ΠΕΠ ανάλογα με τη ποιότητα των στρατηγικών σχεδίων ανά νησί που θα ετοιμαστούν.
- Την ίδια περίοδο τρέχει το υπόλοιπο σκέλος του ΠΕΠ που μπορεί να εξειδικευθεί χωρικά και θεματικά και να καλύψει συγκεκριμένες ανάγκες που θα έχουν αναδειχθεί αλλά δεν θα μπορούν να χρημαδοτηθούν από τα παραπάνω προγράμματα είτε λόγω μη επιλεξιμότητας, είτε λόγω ανεπάρκειας πόρων
- Το Υπουργείο Ανάπτυξης έχει ξεκινήσει τη διαδικασία της μετεξέλιξης του Προγράμματος Δημοσίων Επενδύσεων (ΠΔΕ) σε Περιφερειακό Πρόγραμμα Ανάπτυξης (ΠΠΑ) που χρηματοδοτείται από εθνικούς πόρους και ενοποίησης όλων των χρηματοδοτικών εργαλείων που διαθέτουν Υπουργεία και Περιφέρειες σε ένα ενιαίο σύστημα καταγραφής και παρακολούθησης, γεγονός που υποβοηθά τους φορείς να σχεδιάζουν. Στο πρόγραμμα αυτό θα μπορούσαν να ενταχθούν έργα και δράσεις μη επιλέξιμες από τα κοινοτικά προγράμματα.
- Υπάρχει ο απροσδιόριστος σε περιεχόμενο και κατανομή κορβανάς του Ταμείου Ανάκαμψης που μπορεί να χρηματοδοτήσει κάποια κρίσιμα έργα.
Νέες χρηματοδοτικές ευκαιρίες προκύπτουν και θα προκύπτουν συνεχώς (πχ. GR-eco islands, ενεργειακή μετάβαση) αρκεί οι φορείς να έχουν σχεδιάσει και ωριμάσει ότι θεωρούν προτεραιότητα. Επομένως ζητείται να υπάρξει μια στρατηγική που να καλύπτει όλα τα χρηματοδοτικά εργαλεία με βάση τις γενικές προτεραιότητες που θα τεθούν στο κάθε νησί χωριστά. Η κατανομή των προτάσεων ανά χρηματοδοτικό εργαλείο είναι τεχνικό θέμα και δεν πρέπει να απασχολεί τον υποψήφιο επενδυτή, ιδιώτη ή κρατική οντότητα, αλλά τον φορέα διαχείρισης του και τη Περιφερειακή Αρχή που οφείλει να συντονίσει την όλη προσπάθεια. Στη συγκεκριμένη περίπτωση υπάρχουν χρηματοδοτήσεις και από τα 4 βασικά ευρωπαϊκά Ταμεία (Αγροτικής Ανάπτυξης, Αλιείας, Κοινωνικό, Περιφερειακό) και η κατανομή φαίνεται ευκολότερη, ενώ στη περίπτωση που μια δράση είναι υψηλής προτεραιότητας αλλά δεν μπορεί να καλυφθεί από τα προγράμματα αυτά, μπορεί, όπως έχουμε τονίσει, να διερευνηθούν άλλες πηγές χρηματοδότησης από εθνικούς ή κοινωνικούς πόρους.
Το κρίσιμο στοιχείο είναι να προσδιοριστούν τα σημαντικά προβλήματα και οι αιτίες τους έτσι ώστε να εντοπιστούν οι προτεραιότητες στις παρεμβάσεις και όλα αυτά να συνδεθούν σε ένα όραμα για το αύριο. Το παρακάτω σχήμα δίνει μια εικόνα πως οφείλει να γίνεται η ανάλυση της παρούσας κατάστασης ξεκινώντας από το αν ικανοποιείται ο στόχος της Βιώσιμης Ανάπτυξης και γιατί όχι, ποιες δράσεις πολιτικής πρέπει να γίνουν ώστε να φέρουν τα ζητούμενα αποτελέσματα και να ικανοποιήσουν τους στόχους βελτιώνοντας τη κατάσταση.
Είναι η αναπτυξιακή καθυστέρηση (υστέρηση στον δείκτη κκ ΑΕΠ) που οδηγεί, σε συνδυασμό με το χαμηλό επίπεδο υπηρεσιών δημοσίου συμφέροντος, σε δημογραφική συρρίκνωση (μείωση πληθυσμού, αρνητική φυσική κίνηση, γήρανση πληθυσμού); Αν ναι να δούμε πως με αυτά τα προβλήματα βάζουμε προτεραιότητες και αναζητούμε τις καταλληλότερες δράσεις για επενδύσεις για την ανάπτυξη επιχειρήσεων, υποδομών, ανθρώπινου κεφαλαίου, φυσικού κεφαλαίου.
Σε ποιο πλαίσιο όμως πρέπει να κινηθούν οι επενδύσεις αυτές ώστε να είναι αποδοτικές στη συγκεκριμένη περιοχή; Ένα κρίσιμο ερώτημα που συνήθως δεν τίθεται και αντιγράφονται άκριτα καλές πρακτικές άλλων περιοχών με διαφορετικά χαρακτηριστικά ή σε άλλες περιπτώσεις, παλιές πρακτικές του ίδιου του τόπου θεωρείται ότι μπορούν να επαναληφθούν με επιτυχία (πχ. να γίνουν τα νησιά αυτάρκη σε αγροτικά προϊόντα) έστω και αν οι εξωτερικές αλλά και οι εσωτερικές συνθήκες έχουν αλλάξει.
Οι άξονες που θα επιλεγούν οφείλουν να βασίζονται σε μια ευρύτερη προσέγγιση της ελκυστικότητας των διαφορετικών περιοχών με εξειδίκευση στα νησιά. Αυτή η προσέγγιση υποστηρίζει ότι οι επιχειρήσεις για να εγκατασταθούν και να ευδοκιμήσουν σε μια περιοχή πρέπει να βρουν εκεί κάποια χαρακτηριστικά που αφορούν τους κατάλληλους για τη παραγωγή τους πόρους, τη προσπελασιμότητα, το ανθρώπινο δυναμικό, κλπ, ενώ οι κάτοικοι αναζητούν κατάλληλη εργασία, κοινωνικές υποδομές, κατοικία, ασφάλεια κλπ.
Με βάση αυτό το γενικό πλαίσιο προσδιορίσαμε ότι στα νησιά συνολικά αλλά και αυτά του Β.Αιγαίου ειδικότερα θα πρέπει, για να γίνουν ελκυστικά, να επενδύσουν σε 3 άξονες με βάση τα χαρακτηριστικά τους:
- Παραγωγή με έμφαση στη αξιοποίηση των τοπικών φυσικών, πολιτιστικών και παραγωγικών χαρακτηριστικών τους για παραγωγή προϊόντων και υπηρεσιών ποιοτικών και με προστιθέμενη αξία (ποιοτικά νησιά)
- Διαχείριση του περιβάλλοντος με στόχο να ενισχυθεί η ανθεκτικότητα των νησιών προστατεύοντας τους περιορισμένους πόρους τους (γη, νερό, τοπίο, βιοποικιλότητα) που βρίσκονται κάτω από μη βιώσιμη χρήση σε συνδυασμό με τη κλιματική αλλαγή (πράσινα νησιά)
- Εξασφάλιση υποδομών και υπηρεσιών δημοσίου συμφέροντος (υγεία, παιδεία, ενέργεια, συνδεσιμότητα, επικοινωνίες κλπ) ενός ελάχιστου επιπέδου σε σχέση με ότι συμβαίνει στην ηπειρωτική χώρα για να συγκρατήσουν ή να έλξουν επιχειρήσεις και πληθυσμό (νησιά ίσων ευκαιριών). Για παράδειγμα πληρούνται οι προϋποθέσεις να έρθουν digital nomads στα νησιά και γιατί πάνε Αθήνα ή Κρήτη;
Εχοντας θεωρήσει ότι τα νησιά του Β.Αιγαίου είναι, εκ των αναπτυξιακών και δημογραφικών αποτελεσμάτων τους, νησιά χαμηλής ελκυστικότητας, διατυπώσαμε -με βάση τις παραπάνω αναπτυξιακές αρχές- ενδεικτικά κάποιους άξονες προτεραιότητας ως απάντηση στα διαπιστωμένα προβλήματα.
Εδώ για να μπορέσουν οι γενικοί αυτοί στόχοι να εξειδικευθούν στις ανάγκες ενός συγκεκριμένου νησιού πρέπει να δοθεί ένα οραματικό περιεχόμενο που να βασίζεται στα χαρακτηριστικά και στη πραγματικότητα του κάθε νησιού ξεχωριστά.
Πως αντιμετωπίζεται η ανυπαρξία του τουρισμού στη Χίο; Πως αντιστρέφουμε την εγκατάλειψη άλλων καλλιεργειών πχ. εσπεριδοειδών; Πως αντιστρέφουμε την υποβάθμιση του Κάμπου, αλλά και την εγκατάλειψη της Β.Χίου (Αμανής και Καραμύλων); Ποιό είναι το όραμα για τη Χίο του αύριο που θα «πατάει» πάνω σε γερές βάσεις; Πως μπορούμε να αξιοποιήσουμε τα διδάγματα από την επιτυχία της μεταμόρφωσης της Ενωσης Μαστιχοπαραγωγών; «Κάν’το όπως η μαστίχα» μπορεί να είναι το σλόγκαν και να ενισχύσουμε την τοπικότητα και τη ποιότητα των παραγόμενων προϊόντων και υπηρεσιών βασιζόμενοι στα ατού (τα σημαντικά κεφάλαια) του νησιού, αφού πρώτα οι ντόπιοι αισθανθούν «περήφανοι» γι’ αυτά. Πιο συγκεκριμένα μπορούν να προταθούν ως άξονες προτεραιότητας:
Α. Μεσαιωνική Χίος: Χαρακτηρίζει το μεγαλύτερο τμήμα του νησιού που με βάση τους ειδικούς έχει τη μεγαλύτερη πυκνότητα σε κάστρα, πύργους, πυργοκατοικίες, βίγλες στην Ελλάδα, και τα μοναδικά κατοικημένα καστροχώρια της νότιας Χίου. Σε αυτούς μπορούν να προστεθούν και οι μοναδικές βυζαντινές εκκλησίες (με κορυφαίο μνημείο τη χαρακτηρισμένη από την UNESCO Νέα Μονή) και να δημιουργηθεί ένα μοναδικό αφήγημα που να συνδεθεί με την ιστορία της μαστίχας, την ναυτοσύνη και τον πλούτο των κατοίκων όπως αποτυπώνεται και στο οικιστικό απόθεμα με τα αρχοντικά του Κάμπου, των Καρδαμύλων, της Χώρας, του Βροντάδου και όχι μόνο.
Η ανάδειξη όλων αυτών των μνημείων με το κατάλληλο αφήγημα και η διασύνδεση τους με μονοπάτια (ήδη κατασκευάζεται ένα μεγάλο δίκτυο που διατρέχει μεγάλο τμήμα του νησιού), τα μοναδικά στοιχεία της φύσης που την μετατρέπουν σε «μυροβόλο» και «πολύχρωμη» (λαλάδες, εσπεριδοειδή, αρωματικά φυτά, μαστίχα, ορχιδέες κλπ), την οινική παράδοση του Οινοπίωνα που αναβιώνει στην Αμανή, την ανάδειξη των τοπικών προϊόντων (το μανταρίνι, τα χερίσια μακαρόνια, τη μαστίχα, τις ρέστες, το ούζο, τα παραδοσιακά γλυκά κουταλιού αλλά και τα καινοτόμα παρασκευάσματα, τα τυριά, τα αρωματικά φυτά, το μέλι κλπ) και της τοπικής γαστρονομίας μέσα από δράσεις όπως το φεστιβάλ κτηνοτροφίας και τη γαστρονομική κοινότητα Χίου (Taste like Chios), τα θερμά νερά των Αγιασμάτων κλπ δημιουργούν μια μοναδική σύνθεση πολιτισμού, περιβάλλοντος και παραγωγικής παράδοσης που θα παρέχει ευεξία στους επισκέπτες και ευζωία στους κατοίκους.
Β. Η ανάδειξη του Ομήρου ως ενός από τους γνωστότερους Ελληνες της αρχαιότητας σε παγκόσμιο επίπεδο μπορεί να δώσει μια διαφορετική διάσταση στο τουριστικό προϊόν του νησιού. Σε συνδυασμό με ανάδειξη της Βιβλιοθήκης Κοραή μπορεί να αποτελέσει τη βάση ενός πολιτιστικού προϊόντος για επισκέπτες με ειδικά ενδιαφέροντα (αρχαία γραμματεία) με την ίδρυση Κέντρου Ομηρικών Σπουδών και προβολής του Ομήρου.
Γ. Ως τρίτο άξονα δεν θα πρέπει να ξεχάσουμε τη θάλασσα (κοινός για όλα τα νησιά) που στη περίπτωση της Χίου παίρνει μια μοναδική έκταση δίνοντας το προσωνύμιο «το νησί της ναυτοσύνης». Η δημιουργία του «Chios Marine forum” που θα συνδυάζει την ανάδειξη της μακρόχρονης παράδοσης (σε διασύνδεση με τα εξειδικευμένα μουσεία) και το σήμερα της ναυτοσύνης με έμφαση στην εκπαίδευση, αλλά και τον ναυταθλητισμό, τις καταδύσεις, τον αλιευτικό τουρισμό αξιοποιώντας με πολλούς τρόπους και τα Ψαρά με τις Οινούσσες. Σε συνδυασμό μάλιστα με ένα σχέδιο λειτουργικών αστικών αναπλάσεων και διάσωσης εμβληματικών κτιρίων που συνδέονται με αυτή θα υπάρξει η αναγκαία αναζωογόνηση στις εκτός πόλης περιοχές και ειδικά στη Βόρεια Χίο.
Νους υγιής εν σώματι υγιή έλεγαν οι πρόγονοι μας και η Χίος μπορεί να είναι ένας κρίκος στο μοναδικό περιδέραιο ευεξίας και ευζωίας που συνθέτουν τα νησιά μας.
Θα μπορούσε να συνοψίσει σε δύο λέξεις το αναπτυξιακό όραμα «Ποιοτικό Αιγαίο – Aegean Quality” και σε δύο σχήματα τους άξονες προτεραιότητας.
Με τα παραπάνω ως αναπτυξιακή προμετωπίδα θα πρέπει να φροντίσουμε ώστε:
(α) οι παρεχόμενες υπηρεσίες δημόσιου συμφέροντος να έχουν το αναγκαίο επίπεδο ώστε να βελτιωθεί η ποιότητα ζωής των κατοίκων με έργα αστικών αναπλάσεων σε συνδυασμό με βιώσιμη αστική και τουριστική κινητικότητα, προσπελασιμότητα με συνδυασμένα μέσα ώστε να εξυπηρετούνται και οι κάτοικοι απομακρυσμένων περιοχών, δημόσιοι χώροι και χώροι αναψυχής και άθλησης, υποδομές πολιτισμού υποδομές παιδείας και υγείας, ηλεκτρονικές δημόσιες υπηρεσίες κλπ)
(β) η διαχείριση των πιέσεων στο περιβάλλον να είναι τέτοια ώστε να διαφυλάσσεται η ανθεκτικότητα του νησιού μέσα από δράσεις που αφορούν την ανάπτυξη ενεργειακών κοινοτήτων αλλά και δράσεων βελτίωσης της ενεργειακής αποτελεσματικότητας κατοικιών και επαγγελματικών κτιρίων, διαχείρισης και ανακύκλωσης χρησιμοποιημένου νερού, βελτίωσης της διαχείρισης στερεών αποβλήτων, έργα διαχείρισης νερού ώστε να αυξηθεί η αυτάρκεια και πρόληψης από πλημμύρες, έργα διαχείρισης δασών για πρόληψη πυρκαγιών, μείωση των αντικειμένων μιας χρήσης με έμφαση στα πλαστικά (πχ. δημιουργία σημείων διανομής καθαρού νερού, εισαγωγή της έννοιας «το ποτήρι του νησιού» κλπ. Η εισαγωγή πρακτικών για την υπεύθυνη επιχείρηση και τον υπεύθυνο πολίτη (τουρίστα και κάτοικο) στοχεύουν στη συμμετοχή τους στη καλύτερη διαχείριση.
(γ) να έχουμε το ανθρώπινο δυναμικό που θα μπορεί να υπηρετήσει αυτό το σχέδιο μέσα από στοχευμένες δράσεις κατάρτισης εργαζομένων, εργοδοτών και ανέργων και ενίσχυσης της αυτοαπασχόλησης και επιχειρηματικότητας (ιδιωτικής και κοινωνικής) που θα έχουν προκύψει μέσα από σχετικές έρευνες
(δ) να στηρίξουμε το ανθρώπινο δυναμικό που βρίσκεται σε αποκλεισμό ώστε να ενταχθεί στη συνολική αναπτυξιακή προσπάθεια του τόπου (πχ. δράσεις κοινωνικής οικονομίας για απασχόληση ατόμων σε αποκλεισμό, ενίσχυση κοινωνικής κατοικίας, επέκταση της βοήθειας στο σπίτι σε άλλες κατηγορίες ατόμων με προβλήματα, στη δημιουργία μονάδων υποστήριξης ατόμων με ειδικές ανάγκες, στήριξη οικογενειών σε φτώχεια-ΤΕΒΑ κλπ). Εδώ θα πρέπει να ζητηθεί η στήριξη του Παρατηρητηρίου Κοινωνικής Ενταξης της ΠΒΑ που οφείλει να έχει εικόνα της κατάστασης που επικρατεί στα νησιά, αλλά και όλων των δομών, τυπικών και άτυπων, δραστηριοποιούνται στο αντικείμενο για να καλύψουν τα μεγάλα κενά που αφήνει το κράτος .
*******************
Με βάση αυτό το πλαίσιο θα πρέπει να ενημερωθούν κατ’αρχή οι ενδιάμεσοι φορείς –Εταιρείες Τοπικής Ανάπτυξης που έχουν αναλάβει τη διαχείριση των ΤΑΠΤοΚ και της ΟΧΕ μικρών νησιών ώστε να «μυηθούν» σε έναν «ενεργό» τρόπο σχεδιασμού που θα ξεπερνά την απλή απαρίθμηση των αξόνων δράσης των προγραμμάτων και των επιλεξιμοτήτων, αλλά να αξιοποιήσουν τη συσσωρευμένη γνώση που έχουν για τα νησιά που δραστηριοποιούνται γεγονός που θα συμβάλει στη σύνταξη ολοκληρωμένων σχεδίων που θα ξεπερνούν τα όρια των επιχειρησιακών προγραμμάτων.
Σε δεύτερη φάση θα πρέπει να «μυηθούν» οι δικαιούχοι και ευρύτερα οι τοπικές κοινωνίες που θα πρέπει να καταλάβουν τι σημαίνει δυνατότητα, προτεραιότητα, συλλογική προσπάθεια και κοινοί στόχοι, ώστε μέσα από τις κατάλληλα οργανωμένες συμμετοχικές διαδικασίες να προκύψουν το όραμα και οι βασικές γραμμές του σχεδίου.
Προφανώς τα παραπάνω δεν φιλοδοξούν να είναι πλήρη και ανελαστικά, αλλά μόνο κατευθυντήριες γραμμές και πλαίσια που θα ενεργοποιήσουν σκέψεις και δράσεις στο διάστημα που απομένει μέχρι τη κατάθεση των ολοκληρωμένων σχεδίων. Στην επόμενη φάση, μετά τις αυτοδιοικητικές εκλογές, θα πρέπει να υπάρξει η εξειδίκευση σε έργα και η συνολική κινητοποίηση για την υλοποίηση τους.
